Czy zdarzyło się Wam kiedyś, że pod wpływem negatywnych oczekiwań jakiejś osoby w stosunku do Was, zaczęliście się faktycznie tak zachowywać, nawet jeżeli wcześniej nie mieliście takiej intencji? Zjawisko to nazywane jest w psychologii efektem Golema i polega na tym, że w określonych sytuacjach, pod wpływem czyichś negatywnych nastawień, zaczynamy się zachowywać zgodnie z tymi właśnie oczekiwaniami.

Termin ten został spopularyzowany w latach 70. i 80. XX wieku, w Stanach Zjednoczonych, przez zespół psychologów (Elisha Babad, Jacinto Inbar oraz Robert Rosenthal), którzy przez wiele lat zajmowali się obserwacją społeczności szkolnych i relacji pomiędzy uczniami a nauczycielami.

Badacze ci wykazali, że nawet niewielkie uprzedzenia i negatywne nastawienia nauczycieli wobec uczniów uznawanych przez nich za „słabych i leniwych” mogą rzeczywiście powodować, że uczniowie ci zaczną odnosić słabsze wyniki nie tylko w trakcie nauki w szkole, ale również w późniejszym życiu. Swoje doświadczenia opisali w artykule “Pygmalion, Galatea and the Golem: Investigations of biased and unbiased teachers” (“Journal of Educational Psychology”, 1982).

Sama nazwa Golem pochodzi z żydowskich podań ludowych. Golem to istota ulepiona z gliny, przypominającą człowieka, ale pozbawiona duszy, rozumu i mowy. Najsłynniejsze przekazy o Golemie datowane są na XVI wiek i pochodzą z czeskiej Pragi za rządów cesarza Rudolfa II Habsburga. Cesarz ten słynął z zainteresowania alchemią, okultyzmem i magią. Jednym z cesarskich alchemików miał być naczelny rabin praski Jehuda Löw ben Becalel. Ulepiony przez niego Golem miał chronić praskich Żydów przed prześladowaniami, ale pozbawiony własnej woli zwrócił się nieoczekiwanie przeciwko tym, których miał chronić i z tego powodu musiał zostać zniszczony przez swojego twórcę.

Powyżej ilustracja autorstwa Mikoláš Aleša (1852-1913), czeskiego rysownika, grafika i malarza. Rabin Löw za pomocą tajemnych zaklęć ożywia Golema, wkładając mu do ust kawałek pergaminu ze słowem Emet (hebr. Prawda). Kiedy Golem zawiódl oczekiwania swojego stwórcy, ten wyjął mu pergamin z ust i skreślił pierwszą literę ze słowa Emet, zmieniając je na Met, oznaczające po hebrajsku Śmierć. W ten sposób unieruchomił nieposłuszną istotę.