Stanfordzki eksperyment więzienny (ang. Stanford Prison Experiment) to nazwa słynnego eksperymentu psychologicznego, zrealizowanego w 1971 roku w Stanford University (Kalifornia), pod kierunkiem amerykańskiego psychologa prof. Philipa Zimbardo (ur. 1933). Inne spotykane określenia to eksperyment więzienny (ang. prison experiment) lub eksperyment Zimbardo (ang. Zimbardo experiment). Eksperyment ten polegał na odegraniu przez grupę ochotników ról „strażników” i „więźniów”. Zrealizowany został w jednym z pomieszczeń Wydziału Psychologii Stanford University, zaadaptowanym
tak, aby przypominało więzienne cele.

Na czas projektu pomieszczenie to nosiło umowną nazwę „Stanford County Jail”; jego dyrektorem został kierujący całym projektem prof. Philip Zimbardo. W eksperymencie wzięło udział 24 studentów, mężczyzn, nigdy wcześniej niekaranych, wyselekcjonowanych z grupy ochotników, którzy odpowiedzieli na ogłoszenie w lokalnej prasie (za udział w projekcie mieli oni otrzymywać wynagrodzenie w wysokości 15 dolarów dziennie). Grupa uczestników eksperymentu została następnie podzielona losowo na „strażników” i „więźniów”, którzy przez okres dwóch tygodni mieli odgrywać swoje role. „Więźniowie” przebywali w swoich celach przez 24 godziny na dobę, strażnicy pracowali natomiast w 8-godzinnym systemie zmianowym.

Warunki, w których odbywał się eksperyment, zaaranżowano tak, aby możliwie najbardziej przypominały rzeczywistość więzienną. W projekt zaangażowano nawet miejscową policję, która dokonała widowiskowego aresztowania „więźniów” w ich własnych domach i dowiozła na miejsce eksperymentu. Zadaniem „strażników” było po prostu pilnowanie więźniów i porządku w celach; mieli oni możliwość dość swobodnego kształtowania interakcji z „więźniami”, z wyjątkiem stosowania wobec nich przemocy fizycznej. Eksperyment został przerwany po 6 dniach; organizatorzy całego projektu uznali, że przestali kontrolować sytuację, a nasilenie patologicznych zachowań uczestników eksperymentu (w szczególności drastycznych aktów przemocy psychicznej stosowanych przez „strażników” wobec „więźniów”) stwarza zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa.

Stanfordzki eksperyment więzienny uznawany jest za bodaj najsłynniejszy ze wszystkich przeprowadzonych eksperymentów psychologicznych. Spotkał się z powszechną krytyką w środowisku badaczy, zarzucających jego organizatorom zarówno złamanie wszelkich norm etycznych, jak i formalne błędy metodologiczne. Co ciekawe, sam prof. Zimbardo, w wywiadach udzielanych w późniejszych latach, nie ukrywał krytycyzmu wobec własnego eksperymentu, przyznając, że był on całkowicie nieetyczny i nie powinien być nigdy więcej powtarzany (patrz: wywiad dla Gazety Wyborczej z 2004 roku, nr 120). Niezależnie od tych krytycznych ocen należy pamiętać, że realizatorzy eksperymentu mieli jak najbardziej szlachetne intencje; chcieli po prostu przekonać się, jak to się dzieje, że w pewnych sytuacjach i okolicznościach „dobrzy ludzie – używając słów samego Zimbardo – czynią zło”. Więcej na ten temat można znaleźć w książce Philipa Zimbardo The Luciffer Effect. How Good People Turn Evil, Random House, 2007 (wyd. polskie: Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008).